Ez az oldal sütiket használ

A portál felületén sütiket (cookies) használ, vagyis a rendszer adatokat tárol az Ön böngészőjében. A sütik személyek azonosítására nem alkalmasak, szolgáltatásaink biztosításához szükségesek. Az oldal használatával Ön beleegyezik a sütik használatába.

Mikszáth Kálmán: Czarne Miasto (A fekete város Lengyel nyelven)

Mikszáth Kálmán portréja

Vissza a fordító lapjára

A fekete város (Magyar)

Ez a Vendetta-szerű intézkedés nagyon emelhette a városi polgárság önérzetét és a tanács tekintélyét, de meglehetősen a zsebek ellen irányult, mert bénítólag hatott a kereskedelemre és az újabban lendületnek indult idegenforgalomra.
Első eset volt ez, hogy Lőcse tanácsa nem vette tekintetbe a polgárok anyagi érdekeit, holott máskor mindent ezeknek rendelt alá. Talán azért jutott fél a város olyan nagy virágzásra, ugyanakkor, midőn az ország szegénységbe süllyedt.
Talán az ország zsírján hízott? - mondhatná a kötekedő irigység. Nem. A maga zsírján. Hanem ezt a zsírt a hatóság kezelte.
Vagyis úgy volt az, hogy a mi magyar eleinknek olyan hatóságaik voltak (már akkor is), melyek mindent elszedtek céljaikra, amit eleink maguk el nem költöttek (innen származhat a közmondás: „Csak az a miénk, amit megeszünk"), míg ellenben a szepességi szász városok hatóságai semmit sem szedtek el a polgároktól, sőt még nekik maguknak se engedték elpocsékolni azt, amijök volt. Mindég jó és körültekintő törvényeik voltak és azokat mindég megtartották; - nekünk is voltak néha jó törvényeink, de azokat néha se tartottuk meg.
A lőcsei statutumok megtartásához egyébiránt disznószív kellett és roppant fegyelem, mert mélyen belenyúltak a magánéletbe. A szász polgár a Stadt-Ordnung és Polizei-Ordnung gyámkodása alá kerül már a születése előtt és ott marad a haláláig, annak a paragrafusai által rángattatva ide-oda. A Stadt- és Polizei-Ordnung beleavatkozik úgyszólván minden lépésébe, melyet e földi planétán tesz, s kényszeríti jámbornak, takarékosnak és a végén gazdagnak lenni.
Már a viselős asszonynál gondjába veszi a polgárt, s mindent megtesz, hogy első megjelenése a körülkerített városban a viszonyokhoz képest a lehető legkedvezőbb módon történjék. Mikor már eljött a kis szász, ugyancsak statutum szabja meg a család vagyoni állapota szerint, hogy a keresztszülőkön kívül hány vendéget szabad meghívni a keresztelőre, továbbá hány és név szerint milyen ételeket szabad a vendégek elé tálalni, nehogy pocsékolás történjék. Mivel a szepességi szászok is emberek (mégpedig többnyire derék emberek), hát őbennük is játszott a magyar zabszem, a törvények ügyes megkerülésére csiklandozó. Nem hívtak ugyan vendéget, csak annyit, ahányat a statutum megengedett, hanem hívtak húsz-harminc keresztapát és egy csapat keresztanyát. Hohó! lecsapott erre a magisztrátus, mint a héja, vagyoni klasszisokra osztván a polgárságot, a meghívandó keresztszülők számát is megállapítván, két, legfeljebb három komát és komaasszonyt engedvén meghívatni, vagyoni helyzet szerint.
Ez a klasszifikálás lett az ott is elharapózó rangkórságnak a szülője. Az egykomájú család, ha stréber volt, a kétkomájú családok közé szerette volna magát felküzdeni. A háromkomájú famíliák már oligarchák. A három koma pontosabb jelzője volt a vagyoni állapotnak, mint most a telekkönyv. Még a bétai Quendelt is aszerint taksálták Késmárkon vagy Lőcsén, hogy: „hívhat az talán száz komát is".
Nagy jel az efféle; hogyha a királyok nem rontanák is népeiket rendjelekkel, címekkel, találnának azok maguknak bolondító maszlagot eleget.
A kereszteléstől a temetésig minden szabályozva volt; az iskolázás, az esketési árak, a lakodalmi ebédek arányai és költségei - még a muzsikusok napidíját is szenátor uraimék határozták meg. Kártyát, kockát, fényes fogatok tartását eltiltották, unalmukban aztán dolgoztak az emberek és gyűlt a pénzük.
Mire is költhetett volna a szász polgár? Szeretőt nem volt szabad tartani, mert ha a hatóság megtudja, mind a kettőjüket száműzi a városból. De ha tartott volna is szeretőt (mondjuk, valami nagy titokban), az ugyan potom összegbe került volna. Az ékszerek közül a gyémántok, keleti gyöngyök, smaragdok és a szép piros rubinok ki voltak tiltva a városból. A megengedett drágakövek közt az ametiszt és a cseh granát volt a comes. Násfát nem ösmernek a szász asszonyok. Legfeljebb holmi ezüst vagy arany kinyitható szívek fityegnek a nyakukban. Még a kelmékben való dúskálást se engedte meg a rendőrség. A szegényebb osztály fehérnépei a morva-posztót, a csamlotot, a török bagasiát, perzsa mohárt használhatják. A leányoknál elég nagy fényűzés az is, hogy előkötőjükre, mellyel vasárnap a templomba mennek, selyemmel varrhatják ki ékes gót betűkben a nevüket: „Elisabeth Zabler", vagy: „Katherina Friebel" (ami, valljuk be, nem rossz szokás a templom előtt szemlét tartó legények szempontjából). A cselédsorban álló leányok négy-ötféle hitvány kelmére, a tarcolán, barchet, kanavász és stamelinre voltak kárhoztatva (de szerettek is elmenekülni szolgálatba a vidéki családokhoz). A több mint két segéddel dolgozó iparosok és kereskedők fehérnépei már a finomabb angol, hollandi posztókban, tafotákban is páváskodhatnak, ha a hiúság nyavalyája vérükben vagyon. A koronarása, csimazin, pokocsin csinos szoknyácskákat szolgáltat. Ami a génuai bársonyt, a velencei vagy flórenci atlasz viselését illette és a selymeket, az a gazdag patrícius asszonyok kizárólagos szabadalma, sőt meg van engedve a brokát selyem is, „ámbár tisztességes polgárnő és kisasszonya nem teszi", a brüsszeli és másfajta drága csipke ellenben szigorúan tilalmaztatik.
A leányok fején a pártán kívül semminemű drága érc nem alkalmazható - mivelhogy a haj úgyis a legnagyobb ékesség. A ruhák derekát, vagy az úgynevezett „Wiest"-et szabad a nyaknál mélyen is kivágni (persze, mivel nem kerül pénzbe), de amellyel nemigen éltek a szépek (persze, mivel rendszerint lapos mellük volt).
Ilyen életmód mellett a könnyűvérű nemzeti önvigasztalást, hogy „szegények vagyunk, de jól élünk", teljesen meg lehetett fordítani a szepességi szász városokban: „Gazdagok vagyunk, de rosszul élünk".
S mégis bámulat illeti a derék városi atyákat, kik így tudtak parancsolni, s e polgárokat még inkább, kik így tanultak meg engedelmeskedni. Mert bölcs és egészében mélyen átgondolt volt e kormányzat. A lőcsei bíró egy-egy kis velencei dózse a maga szenátoraival és negyedmestereivel, rideg végrehajtója egy hatalmas izmos politikának, mely ínját vágja a ragályos fényűzésnek, jól tudván, hogy a falusi nemesség életmódjának utánzása megölné városaikat, melyeknek tekintélye és privilégiuma a benne élő polgárság vagyoni erején nyugszik.
Nagy vonalakban ez a váza annak a keretnek, melyben felvirágozónak a XVI. század felvidéki szász városai, hol hemzsegnek a „pénzzsák" polgárok, kik az aranyakat és tallérokat ládákban tartják pincéjükben, vagy akik messze földön kereskednek borokkal és állati bőrökkel, nagy tőkéket forgatván, míg a nemes urak felváltva a törökkel a német ellen, vagy a császáriakkal a török ellen csatároztak.


KiadóA fekete város, p. 152-154., Szépirodalmi Kiadó, Budapest, 1973

Czarne Miasto (Lengyel)

Zarządzenię o posmaku wendety ogromnie wpłynęło na podniesienie ducha mieszkańców Lewoczy, umocniło także autorytet rady miejskiej, ale odbiło się bezpośrednio na kieszeniach, gdyż podziałało paraliżująco na handel oraz na zainteresowanie ze strony obcych.
Był to pierwszy wypadek, że rada miasta Lewoczy nie wzięła pad uwagę materialnych interesów mieszkańców, choć zawsze stawiała je na pierwszym planie. Może właśnie dlatego miasto doszło do takiego rozkwitu właśnie wtedy, kiedy cały kraj tonął w nędzy.
Czyżby Lewoczy tuczyła się krwią całego kraju? - mógłby zapytać zawistny niedowiarek. Nie. Własną krwią. Ale władze Lewoczy tą krwią zarządzały.
Było to tak. Otóż nasi przodkowie, Węgrzy, mieli (júż i wtedy) takie władze, które zabierały dla własnych celów wszystko, czego nasi przodkowie nie zdołali sami spotrzebować (stąd chyba wzięło się porzekadło, że „nasze jest tylko to, co zjemy"). Tymczasem władze saskich miast na Spiszu nie zabierały mieszczanom niczego, wręcz przeciwnie, nawet nie pozwalały na trwonienie tego, co stanowiło ich własność. Mieli dobre i zapobiegliwe prawa, których zawsze przestrzegali. My także mieliśmy czasem dobre praw, ale czasem ich nie przestrzegaliśmy.
Trzeba przyznać, że aby przestrzegać statutów miasta Lewoczy, trzeba byto mieć odporne serce i żelazną dyscyplinę, gdyż sięgały one głęboko w prywatne życie obywateli. Sascy mieszczanie dostają się pod opiekę Stadt-Ordnungu i Polizei-Ordnungu jeszcze przed przyjściem na świat i pozostają pod tą opieką aż do śmierci, oblegani ze wszystkich stron przez różne paragrafy. Stadt- i Polizei-Ordnung wtrąca się dosłownie do każdego ich kroku stawianego na tej ziemskiej planecie i zmusza, by byli pobożni, oszczędni, a w końcu także bogaci.
Kiedy niewiasta znajduje się w błogosławionym stanie, miasto zaczyna roztaczać opiekę nad przyszłym obywatelem i czyni wszystko, aby jego pojawienie się w obrębie warownego grodu odbyło się w możliwie najkorzystniejszych warunkach. Kiedy małe Sasiątko już przyszło na świat, statut miejski - zależnie od zamożności rodziców - ustala, ile gości poza rodzicami chrzestnymi należy zaprosić na chrzciny. Dalej: ile i jakie potrawy można gościom podać, żeby nie trwoniono niepotrzebnie pieniędzy. Ponieważ jednak Sasi na Spiszu są także ludźmi (i to przeważnie bardzo poczciwymi), więc podobnie jak Węgrów korciło ich, aby sprytnie ominąć przepisy. Gości co prawda nie spraszali więcej, tylko tyle, ile określał statut, lecz prosili dwudziestu lub trzydziestu ojców chrzestnych i całą gromadę chrzestnych matek. Ho, ho! Rzucił się i na to magistrat niczym jastrząb, dzieląc obywateli według stanu majątkowego i ustalając ilość ojców i matek chrzestnych najwyżej na trzy pary, zależnie od zamożności.
Ten podział na stany dał początek epidemii hierachii, która i tam zaczęła się szerzyć. Rodzina o jednej parze rodziców chrzestnych, jeżeli marzyła o wywyższeniu się, pragnęła za wszelką cenę dostać się do grupy o dwóch parach. Rodziny o trzech parach należały już do oligarchii. Należenie da „trójchrzestnej" familii była dokładniejszym oznaczeniem pozycji majątkowej niż dzisiejsze księgi hipoteczne. O Quendlu z Białej mówiono i w Kieżmarku, i w Lewoczy, że „wolno mu chyba ze stu ojców chrzestnych prosić".
To bardzo znamienne. Nawet jeśli królowie nie psują swych poddanych orderami i tytułami, potrafią oni sami sobie wymyślić dostateczną ilość ogłupiających bujd.
Od chrzcin do pogrzebu wszystko było ujęte w przepisy: nauki w szkołach, ceny obrzędów ślubnych, koszty i pozióm uczt weselnych, nawet zapłata dla kapeli byłá ustanowiona przez panów rajców. Zabronione były gry w karty i kości oraz posiadanie bogatych zaprzęgów. Wobec tego z nudów ludzie pracowali i gromadzili pieniądze.
Na cóż więc mógł saski mieszczanin wydawać pieniądze? Kochanki nie można było utrzymywać, bo jakby się władze zwiedziały, to oboje zostaliby wygnani z miasta. Ale gdyby ktoś nawet miał kochankę (powiedzmy, że w absolutnej tajemnicy), kosztowałoby go to grosze. Zabronione było posiadanie brylantów, wschodnich pereł, szmaragdów i pięknych krwistych rubinów. Wśród dozwolonych drogich kamieni prym wiodły ametysty i czeskie granaty. Białogłowy nie znały kolii, najwyżej nosiły na szyi medaliony ze srebra lub złota w kształcie serduszek. Policja nie pozwalała też stroić się w wyszukane materie. Białogłowy z uboższej warstwy mogły nosić tylko morawskie sukno, kartuny, turecką bagazję lub perski mohar. Dla dziewcząt dostatecznym luksusem było wyhaftowanie jedwabną nitką na niedzielnymi fartuszku własnego imienia gotyckimi literami: „Elisabeth Zabler" albo „Katherina Friebel" (co, trzeba przyznać, nie było złym zwyczajem z punktu widzenia młodzieńców, lustrujących wychodzące po nabożeństwie niedzielnym młode panny). Dziewczęta służebne były skazane na noszenie cżterech czy pięciu rodzajów podlejszych materii, jak drelich, barchan, grube płótno lub baja - może też dlatego wolały przyjmować służbę w wiejskich dworach. Rzemieślnicy i kupcy zatrudniający więcej niż dwóch czeladników mogli swym małżonkom sprawiać odzież z delikatniejszego angielskiego lub holenderskiego sukna lub z tafty, gdyż miały prawo się stroić, o ile zaraza próżności przesączyła się do ich krwi. Szyły sobie spódnice z różnych wymyślnych materii. Jeśli chodzi o genueńskie aksamity oraz weneckie i florenckie atłasy i materie jedwabne, były one wyłącznym przywilejem dam z patrycjuszowskich rodzin; dozwolone było także noszenie jedwabnych brokatów, chociaż „szanujące się mieszczki i ich córki tego nie czynią", natomiast brukselskie i inne kosztowne koronki były surowo zakazane.
Dziewczęta, poza wiankiem, nie mogą przystrajać głowy żadnymi ozdobami z kosztownych kruszców, jako że włosy są ich największą ozddobą. Staniki sukien wolno było u szyi głęboko wycinać (to zrozumiałe, bo przecież nic nie kosztuje), ale lewoczańskie piękności raczej z tego nie korzystały (to jasne, bo przeważnie miały płaskie biusty).
Przy takim trybie życia węgierskie porzekadło, że „jesteśmy biedni, ale dobrze sobie żyjemy", można było w stosunku do miast saskich na Spiszu odwrócić: „Jesteśmy bogaci, ale nędznie żyjemy."
Tym niemniej należy podziwiać dzielnych ojców miasta, którzy tak utnieli rozkazywać, i mieszczan, którzy tak potrafili słuchać. Gdyż owe rządy były mądre i jako całość głęboko przemyślane. Lewoczański burmistrz był czymś w rodzaju małego weneckiego doży, z radą złożoną z rajców i kapitanami straży miejskiej, prowadził surową, energiczną politykę, która miała na celu uchronienie mieszczaństwa od zaraźliwej rozrzutności; było bowiem jasne, że naśladowanie trybu życia wiejskiej szlachty zabiłoby omasta, których znaczenie i przywileje opierały się na sile majątkowej ich mieszkańców.



Az idézet forrásaCzarne Miasto, p. 142-145., Państwowy Instytut Wydawniczy, Varsó

minimap